Albert de stoepschuiver en fakkeldreiger Max zieken de burgemeester van Enschede!

Wanneer is het misgegaan.
Waar komen de wappies en de wokkies toch vandaan.
Waar hebben hun bedjes in de huisjes gestaan.
Wellicht wilde hun ouders de kindertjes reeds predikend voorgaan.

Enfin. Bijna 2 jaar verder, zoonlief gekker dan ooit. Iets met puberpukkels.

Wat doe je als ouder wanneer je zoon gelooft in complottheorieën?

De progressieve kunstenaar Harry van den Berg kreeg twee zonen, die hij probeerde op te voeden tot kritische burgers. Nu ze volwassen zijn, ziet hij de oudste demonstreren tegen 5G, de coronamaatregelen en pedofielennetwerken. ‘Het is moeilijk.’

Op de grond in de Amsterdamse woonkamer van Harry van den Berg, 67 jaar, ligt NRC Handelsblad van gisteren, opengeslagen. Er hangt kunst aan de muren. Van den Berg laat zijn visite kiezen: Japanse matcha of rooibosthee.

‘Linkse elite’, ademt het huis van Van den Berg – de zorgvuldig geplaatste en onderhouden bloempotten op de stoep, de in een hoekje weggestopte televisie, de boeken. Maar in het huis van de kunstenaar, ­tevens gepensioneerd trainer in integriteit voor ambtenaren, woont ook zijn zoon van 28.

We spreken over die zoon, die het prima vindt dat vader zijn verhaal vertelt, maar zelf niet in de krant wil. Dat alleen al verbaast zijn vader – want zag hij tot zijn ontzetting niet onlangs de jongen op televisie, pontificaal voor de camera van ‘Nieuwsuur’, met een protestbord waarop hij eist dat de pedofielennetwerken stoppen en 5G uit de lucht wordt gehaald? Toen zocht hij de publiciteit juist op. “Hij zei: de mensen zien mijn protestbord.”

Maar de wegen van zijn zoon zijn al wat langer soms ondoorgrondelijk voor de vader. Al vóór de verslaggeefster goed en wel haar jas uit had, wees hij haar op het televisiebeeld dat pijn doet in zijn hart, maar wat hij toch heeft bewaard. Zijn zoon, een microfoon, een zelfgemaakt protestbord tegen 5G, pedofielennetwerken en de coronamaatregelen. “Kijk, hier staat hij op het Museumplein.”

Hij ligt ervan wakker, Harry van den Berg, bezorgd om de wereld waar zijn zoon in is beland. Bijna dagelijks vertrekt die naar een demonstratie in Den Haag, of elders, net als de boze burgers die achter politici aan rennen, die ze bedreigen, die op televisie trots vertellen dat Mark Rutte dankzij hen niet meer op de fiets naar zijn werk kan. Een wereld waarin mensen geloven dat politici deelnemen aan ondergrondse netwerken waar ze kinderen misbruiken.

Harry van den Berg kent die wereld niet en vreest hem. Hij is boos geworden toen hij hoorde dat de nieuwe kennissen van zijn zoon politici achterna jagen. Hij heeft zijn zoon een stalorder gegeven: “Jij moet zeggen dat ze volksvertegenwoordigers niet voor kinderverkrachters mogen uitmaken”.

Het moment dat hij zijn zoon op tv hoorde zeggen dat hij zich niet aan de coronamaatregelen houdt, was voor hem een soort kantelmoment. Hij kon zijn kalmte niet langer bewaren. “Ik heb kwetsbare familieleden.”

Maar hij schrikt ook van de manier waarop de mensen uit de wereld die hij wél kent erop reageren. Hoe een televisieprogramma als Nieuwsuur, dat hij hoog had zitten, voetstoots aanneemt dat iedereen die bij zo’n demonstratie aanwezig is precies dezelfde ideologie aanhangt. Hoe zijn zoon daar werd geframed als gelover in de QAnon-ideologie, terwijl hij dat nou net niet is.

Omdat het bijna Kerst is, wil hij wel vertellen hoe het is om in gesprek te blijven met een zoon wiens wereldbeeld tegenovergesteld is aan het zijne. Hij weet dat anderen voor dezelfde opgave staan. Zijn verhaal is in zekere zin het verhaal van 2020, het jaar waarin de kloof van ideologische verschillen tussen mensen steeds maar dieper werd. Dat speelt niet alleen in politieke debatten, maar ook binnen families.

Zoals de meeste dingen, kwam dit fenomeen het eerst in Amerika voor. ‘Mijn vader gelooft in samenzweringen’, schreef de Amerikaanse schrijver Reed Ryley Grable in maart. ‘Hij gelooft dat buitenaardse wezens bestaan en dat de regering dat feit probeert te verhullen. In het afgelopen jaar heeft hij nieuwe vrienden gemaakt, online. Nu gaan langzaam zijn relaties met echte mensen eraan.’

Grable beschreef hoe zijn vader bij zijn broer aanbelde om te vertellen dat hij moest oppassen, dat de overheid nu echt begonnen was met het opschonen van de wereld. Hoe die vader niet verder kwam dan de voordeur, omdat die al heel snel werd dichtgegooid. Grable’s broer kon het niet langer verdragen. “Ik hoopte dat je gewoon eens langskwam om hallo te zeggen”, had hij nog gezegd.

Harry van den Berg zal nooit van zijn leven de deur dichthouden voor zijn zoon. Hoe anders ze allebei ook over de wereld mogen denken, hij zal hem niet laten vallen. Maar makkelijk is het niet. “We staan hier soms letterlijk te brullen tegen elkaar.”

Natuurlijk, er zijn inmiddels tips. Tal van psychologen, samenzweringstheoretici en neurowetenschappers hebben al eens verteld hoe je het best kunt reageren op iemand met een wereldbeeld dat niet het jouwe is. Want het lijkt futiel, maar wie er last van heeft, is soms radeloos. Wat zeg je tegen je nichtje, als je merkt dat zij gelooft dat de regering via het 5G-netwerk probeert de gedachten van mensen te beïnvloeden? Wat moet je doen als je neef zegt dat artsen niet te vertrouwen zijn, dat vaccinaties autisme veroorzaken of dat de linkse elite naar het pijpen danst van George Soros?

Ten eerste: ga er maar gerust van uit dat het je niet gaat lukken om hem of haar van gedachten te doen veranderen. Zorg er ook voor dat je de ander niet uitsluit: blijf aardig en belangstellend. Ga, ten derde, niet lachen en zet iemand die in feiten gelooft die de wetenschap niet erkent, niet weg als verdwaasd. Doe je dat, dan is het risico levensgroot dat de ander zich alleen maar verder ingraaft in de wereld van complottheorieën.

Beter dan een hele theorie te ontkrachten is het om een deel van de informatie van de ander te corrigeren, als dat lukt. Over één feit, of een aantal feiten, is misschien wel discussie mogelijk. Stel jezelf ook open voor nieuwe inzichten. Zoek naar hetgeen waar je het wel over eens bent, en neem dat als startpunt voor een gesprek. Maar de meest gehoorde richtlijn is wel: verander van onderwerp. Iedere aandacht die je eraan geeft, is voeding.

Haha, zegt Harry van den Berg over dat laatste. Dat is in ieder geval in zijn leven niet te doen. “Dan zou je het er helemaal niet over hebben? Dat moet je zien te voorkomen. Dan heb je een schijngesprek in een schijnconversatie.” Zijn advies: schuw de confrontatie niet, maar confronteer met liefde en zoek ook naar de overeenkomsten. En maak je ruzie, kom er dan later weer op ­terug.

Om zijn verhaal toe te lichten, vertelt hij van het begin, zijn eigen jeugd. Van hoe hij opgroeide in een beschermde, liefdevolle omgeving bij ouders die het niet breed hadden. Hoe hij in zijn jeugd rotsvast in God ging geloven en naar het seminarie ging.

Hoe hij, later weer, van zijn geloof viel en ging studeren: op de sociale academie in Eindhoven. “Daar heb ik – ik schaam er nu heel diep om – nog met het Rode Boekje van Mao in demonstraties gelopen. Hoe dwaas kan je zijn, denk ik nu, zeker toen ik later begreep wat voor massamoordenaar hij was.

“Nu krijg ik datzelfde fanatisme van mijn eigen kind terug, maar sta ik aan de andere kant. Ik heb van mijn ouders meegekregen: blijf altijd in gesprek. Ik wil daar in mijn eigen gezin ook voor staan, ik wil dat doorgeven. Maar makkelijk is het niet. Ik heb in de loop der tijd diverse opties en varianten ingezet. Ik heb geprobeerd hem te bevragen, ik heb geprobeerd hem te begrijpen of te begrijpen waar het uit voortkomt. Maar ik moet ook eerlijk zijn: op een gegeven moment stopt bij ons allebei het luisteren en dan schreeuwen we alleen nog maar.”

Soms, zegt Van den Berg, is zijn huis één geweldige kookpan. Dan botsen de opvattingen van hem en de jongste met die van de oudste op zijn heftigst. Maar andere keren maken ze grappen, alle drie, ook ten koste van zichzelf. Ze kunnen het oneens zijn over van alles. Over Thierry Baudet bijvoorbeeld, of over de vraag wat nu eigenlijk feiten zijn en wat meningen, verdachtmakingen of geruchten. “Ik word soms helemaal gek van die complottheorieën. Ik heb wel staan gillen: Trump denkt alleen maar aan zichzelf. Die komt dan inderdaad niet voort uit de linkse, politieke elite, maar wel uit de kringen van Amerikaanse roofkapitalisten.”

De oudste is nu 28, de jongste 24. Die laatste studeert filosofie. “De jongste en ik hebben min of meer dezelfde gedachten over de weg naar kennis, maar de oudste denkt daar heel anders over. Die haalt alles wat hij weet van filmpjes op internet en uit de Bijbel.”

Het is niet van vandaag of gisteren, zegt de vader. “Al in zijn puberteit, toen hij zwaar getroffen werd door acne, zocht mijn oudste zoon naar verklaringen. Uiteindelijk heeft hij toen besloten dat die aandoening een straf van God moest zijn.

“Ik herken die hang naar religie wel, ik heb dat zelf op die leeftijd ook gehad. In de opvoeding van de kinderen heeft religie geen rol van betekenis gespeeld. Toch greep de oudste er ook weer naar.

“Fanatisme is mij niet vreemd, maar hem zeker ook niet. Zijn religieus besef heeft hij stevig omarmd. Hij neemt de Bijbel letterlijk, ook wat daarin staat over vrouwen. Ik, afkomstig uit de tijd dat we de Amerikaanse president Johnson voor ‘molenaar’ uitmaakten omdat ‘moordenaar’ niet mocht, denk juist over mezelf als iemand die probeert te leven als een feminist.”

Zo deed in de puberteit van zijn zoon in het progressieve huis van Van den Berg een traditionele set opvattingen zijn intrede, die er sindsdien niet meer zijn vertrokken. “Dat hij religieus werd, heb ik geprobeerd te verklaren. De oudste heeft als kind erg geleden onder het feit dat zijn moeder en ik uit elkaar zijn gegaan. Hij was toen vier. Ik ging bij mezelf te rade: waar kan dat voor staan? En ik concludeerde dat God, als almachtig en alziend wezen, hem waarschijnlijk bescherming en ordening biedt.

“Als ouder heb ik aan mezelf getwijfeld. Wat had ik anders kunnen doen, wat is mijn aandeel? Ik heb wel­eens gedacht: blijkbaar heb ik hem te vrij gelaten, te weinig structuur geboden en is hij dat nu aan het compenseren met die bijbelteksten. Hij neemt ze vrij letterlijk. Ik vertel hem dat hij ze volgens mij moet vertalen naar de tijd waar we in leven, maar ook daarin verschillen we.”

Wat de oudste zoon ook uit de Bijbel leert, is dat hij in actie moet komen tegen onrechtvaardigheid. “Een tijdang heeft hij die gedachte omgezet naar een dienend beroep – na de havo en een oriëntatiejaar op de evangelische hogeschool in Amersfoort is hij zeker vijf jaar in de thuiszorg aan de slag gegaan. Op dit moment ziet hij een toekomst als hulpverlener in het buitenland voor zich.”

De laatste tijd vertaalt de maatschappelijke betrokkenheid van zijn zoon zich naar een bijna dagelijkse gang naar demonstraties. “Hij voelt zich erg geroepen om iets te doen tegen kindermisbruik. Ik kan hem daarin voor een deel wel volgen. Ik vraag me weleens af: wat doe ík eigenlijk? Ik ben wel erg comfortabel gaan zitten, met mijn krant van lux et libertas, met al mijn engagement van vroeger. Kijk, ik ik ben ook tegen kinderporno, maar ìk doe niets. Zo zet hij me dan toch ook weer aan het denken.

“Op diezelfde manier als hij mij aan het denken zet, moet er dan toch ook iets van wat ik zeg bij hem blijven hangen. In the long run, denk ik dan maar, hoop ik dat hij iets oppikt van wat ik zeg. De confrontatie hoort erbij, maar je moet in de gaten houden dat je de liefde laat overwinnen.

“Wat mij helpt, is dat ik weet dat hij een hele lieve jongen is. Hij is behulpzaam, attent, serieus. Hij heeft humor. Wat leuk is, is dat we er toch in slagen om de liefde voelbaar te houden. Dat er onder alles ook nog altijd nieuwsgierigheid is naar elkaar. Daar ben ik wel trots op. Als we erin slagen in dialoog te blijven, dan hebben we altijd meer dan als we elkaar verketteren.”